Introductie Ethische Referentie

Deze ethische referentie ondersteunt opdrachtgevers, projectleiders, uitvoerende teams en primair belanghebbenden bij het verantwoord organiseren en gebruiken van locatiedata. Bij het maken van verantwoorde keuzes aan de hand van vier kernwaarden; Rechtvaardig doelgericht, Actief open en transparant, Eerlijk kwalitatief en inclusief en • Solidair betrokken.

Daarnaast is de referentie een uitnodiging aan het geo-werkveld, overheid, kennisinstellingen én bedrijfsleven om verder in gesprek te gaan over het gebruik van gedeelde ethische standaarden.

De referentie is ook van toepassing op het gebruik van data waar geen ruimtelijke component in zit. Overigens heeft het gros van alle data wel een geografische referentie, zeker bij het gebruik van data ten behoeve van maatschappelijke opgaven.

Wat zijn locatiedata en data-ethiek?

Locatiedata zijn bijzonder, omdat ze plaats en tijd bijeenbrengen. Omdat ze menselijke bewegingen, ruimtelijke veranderingen en kenmerken van (groepen) mensen, objecten en locaties, letterlijk in kaart kunnen brengen. Locatiedata worden onder meer benut ter ondersteuning van de beeld-, oordeels- en besluitvorming en van werkprocessen binnen maatschappelijke opgaven. Maar ook commercieel zijn locatiedata waardevol. Social media platforms bijvoorbeeld gebruiken je locatie om gericht te kunnen adverteren. Het verdienmodel van gratis apps zit vaak in de exploitatie van de data van de gebruikers. Van gebruikers die meestal niet weten dat hun locatie continu wordt gevolgd en opgeslagen.

Data-ethiek is de bewustwording, afweging, doorleving en evaluatie van het verantwoord organiseren en inzetten van data. De kern van data-ethiek is het centraal stellen van de mensen die direct de gevolgen ondervinden van het inzetten van data. En ook, het centraal stellen van de publieke waarden die, vanuit deze mensen, binnen een opgave essentieel zijn.

Wat zijn publieke waarden?

De organisatie en inzet van data hebben een directe relatie met publieke waarden. Publieke waarden zijn algemeen geldende en -gerespecteerde waarden. Gemeenschappelijke waarden die onze samenleving inkleuren en een directe relatie hebben met grond- en mensenrechten. Vrijheid van meningsuiting, privacy, autonomie en gelijkheid zijn bekende voorbeelden. Ook bij het verantwoord organiseren en inzetten van data zijn publieke waarden leidend. Publieke waarden kennen vaak een hoog abstractieniveau en zijn tegelijkertijd contextafhankelijk. Deze concreet maken en praktisch vertalen naar de opgave, naar data en informatieproducten vraagt dan ook aandacht en zorgvuldigheid.

De geldende publieke waarden binnen een bepaald vraagstuk beïnvloeden de praktische uitwerking van de ontwerpprincipes. Dit vraagt nadere uitleg. Het is essentieel om al vroeg in het ontwerpproces scherp te krijgen welke publieke waarden leidend zijn. Leidend zijn binnen de specifieke context waarin data gebruikt gaan worden. Hoe? Door de primaire belanghebbenden te vragen wat voor hen belangrijk is, welke specifieke waarden zij willen terugzien in het proces en in het product. Door met hen in gesprek te gaan. Over hun context en ervaringen binnen de opgave, over hoe zij zich verhouden tot de andere (secundaire) stakeholders, over welke risico's gezien worden, over verwachtingen en over verantwoordelijkheden. Dit leidt tot een concrete en context specifieke uitwerking van relevante waarden. Deze waarden kleuren en accentueren de ontwerpprincipes. Als bijvoorbeeld persoonlijke autonomie van de primaire belanghebbenden een belangrijke waarde is, dan vraagt het organiseren van zeggenschap van en controle door primaire belanghebbenden over de 'eigen data' extra aandacht.

De totstandkoming van de Referentie

De totstandkoming van de referentie kent meerdere fasen. In 2020 is een eerste consultatieversie samengesteld op basis van dertien bestaande ethische raamwerken en twee werkplaatsen. Waarin waarden, ethische ontwerpprincipes en handelingsopties vanuit actuele casuïstiek, vanuit de praktijk op de werkvloer, zijn opgehaald. De consultatieversie is open uitgezet in het brede netwerk van Geonovum. Op basis van de rijke feedback uit deze consultatie is de eerste versie van de referentie opgesteld.

Daarna is de referentie doorontwikkeld. Langs werkplaatsen waarin actuele en concrete casuïstiek praktisch doorleeft is vanuit ethisch perspectief. En de lange lijst aan ethische waarden uit de eerste versie zijn teruggebracht naar vier kernwaarden die door de deelnemers zijn geïdentificeerd als meest relevant en urgent. De werkplaatsen zijn uitgevoerd in enthousiaste samenwerking met de volgende organisaties en casuïstiek:
• Johan Cruijff Arena: De digitale perimeter
• Dat Mobility: Nationaal verplaatsingspanel
• LUMC: Covid Radar
• Instituut Fysieke Veiligheid: Kaart verminderd zelfredzame personen
• Object vision: Covid-19 Gebiedsmonitor
• Rijkswaterstaat: Mutatiesignalering van rotondes
• Rijksdienst voor ondernemend Nederland: Mutatiesignalering van landbouwpercelen
• Kadaster: Data voor het bepalen van de waardedaling van woningen in het aardbevingsgebied
• Gegevensknooppunt Groningen: Jeugdzorg
• RIVM: Onderzoeksprojecten EU RANCH en Equal life

Veel dank aan deze partijen en alle deelnemers aan de werkplaatsen voor hun waardevolle inbreng, openheid en inzichten die deze referentie hebben gevoed.

De inhoud van deze ethische referentie is ook gebruikt in de special interest group van het World Wide Web Consortium (W3C). Namens Geonovum hebben Emily Daemen en Frank Verschoor meegeschreven aan de “Note for the responsible use of spatial data”. Zie voor meer informatie: The responsible use of spatial data

Het gebruik van de Referentie

De genoemde kernwaarden zijn van toepassing op ieder proces, project, product en dienst waar (locatie)data gebruikt en verwerkt worden. Het is noodzakelijk dat deze waarden en de achterliggende ontwerpprincipes vanaf de start worden geagendeerd, afgewogen en vormgegeven. Ga ervan uit dat iedere opgave uniek is, en ethiek dan ook altijd maatwerk vraagt. Dat de waarden en ontwerpprincipes iedere keer opnieuw doorleeft 'moeten' worden. Uiteraard heb je bij het vertalen van de ethische aspecten profijt van 'vergelijkbare situaties'. Maar ethiek gaat juist over de kleine verschillen, de ongeschreven regels en nuances. 'Copy paste is waste' als het gaat om ethiek.

Het verantwoord organiseren en inzetten van data begint bij de intrinsieke motivatie van de opdrachtgever en bij de opdrachtverlening. Veel is afhankelijk van het primaire ethos van de opdrachtgever en de opdrachtgevende organisatie. Als bijvoorbeeld het betrekken van de omgeving niet standaard onderdeel is van het primaire proces, dan wordt de urgentie om dat bij het gebruik van data wel te doen, ook niet gevoeld en niet begrepen. Maak ethiek, het onderzoeken van publieke waarden en het toepassen van ontwerpprincipes onderdeel van de uitvraag, het programma van eisen en de opdrachtverlening. Dit vraagt begeleiding.

Het spreekt voor zich dat het toepassen van ethiek, tijd en middelen vraagt. Want het is een investering in rechtvaardige en maatschappelijke impact, in betere kwaliteit van data en informatieproducten, in de bredere acceptatie en adoptie van data en informatieproducten. Bovendien bepalen de kennis, kunde en intrinsieke motivatie om te werken langs ethische ontwerpprincipes in belangrijke mate de selectie van mensen (projectleiding, dataspecialisten) en externe leveranciers.

Auteurs

Deze referentie is in opdracht van Geonovum en het ministerie van binnenlandse zaken, georganiseerd en geschreven door Emily Daemen en Frank Verschoor